‘God schiep de aarde, maar de Nederlanders schiepen Nederland.’ Het is een cliché dat vooral in het buitenland vaak wordt aangehaald. Toch zal het tweede deel van die uitspraak door niemand worden betwist: bijna een kwart van ons land is ooit gewonnen uit zee, getijdengebieden en moerassen. Daarvoor werd een gigantisch en complex systeem gebruikt van dijken, gemalen, kanalen, weteringen, stuwen, poldermolens, ringvaarten en inlaten.
Vooral de windmolens herinneren aan deze strijd tegen het water. Er staan in heel het land nog steeds zo’n duizend molens, maar in de zeventiende eeuw waren dat er veel meer. Alleen al op de Zaanse Schans waren ruim zeshonderd molens in bedrijf. De molens konden worden ingezet voor verschillende taken, zoals het malen van granen en kruiden, het maken van olie, papier of kleurstoffen en het zagen van hout. Maar verreweg hun belangrijkste functie was het wegpompen van water uit gebieden die onder water stonden.
Nieuw land
Inmiddels zijn er in Nederland bijna vierduizend polders drooggelegd. De eerste dateren uit de twaalfde eeuw, toen men kleine molens ging inzetten voor het droogleggen van meren en moerassen die niet afwaterden op zee. Onder invloed van een sterke bevolkingsgroei en een toenemend overstromingsgevaar van de gebieden onder zeeniveau, zette men de inpoldering voort in de eeuwen daarop.
Het onderhoud van het nieuwe land en het beheer over het waterpeil werden toegewezen aan de boeren die er woonden. Geschillen werden voorgelegd aan zogenaamde heemraden die door de lokale gemeenschap werden gekozen. De heemraden vormden de voorlopers van de waterschappen.
Een gigantisch bedrijf
In de vroege jaren van de zeventiende eeuw leidden wind en hoge zeewaterstanden tot afkalving van de veengebieden in de regio ten noorden van Amsterdam. Hier markeerde de drooglegging van de Beemster een keerpunt in de geschiedenis van de strijd tegen het water. Niet alleen was deze 7208 hectare grote polder veel groter dan de gebieden die voorheen waren drooggelegd, maar ook was het de eerste die direct in verbinding stond met een zee, de Zuiderzee in dit geval.
Tekst gaat verder onder de afbeelding.
Kaart van de Beemster uit 1658 waarin de vierkante indeling van de kavels en de ringvaart die om de polder heenloopt zijn weergegeven.
Het Bamestrameer was het grootste binnenwater in Noord-Holland. De drooglegging ervan was een enorme onderneming en vereiste dan ook een investering van ongekende proporties. Het kostenplaatje van het Beemsterproject overtrof elk initiatief uit het verleden. In 1607 kreeg een groep welgestelde kooplieden uit Amsterdam en hoge ambtenaren uit Den Haag toestemming om het meer droog te leggen en het nieuwe land te gebruiken voor landbouw en veeteelt. Ze wisten in totaal 123 investeerders samen te brengen, waaronder Dirck van Os, een van de oprichters van de VOC, en zijn broer Hendrick.
Molenbouwer Jan Adriaanszoon Leeghwater kreeg de leiding over het project. Hij bouwde 26 molens waarmee hij erin slaagde het meer in 1610 bijna volledig droog te leggen, maar als gevolg van een storm kwam de polder later dat jaar weer onder water te staan. De hele operatie begon daarom weer van voor af aan, deze keer met hulp van 43 molens. Twee jaar later werd dat aantal uitgebreid tot vijftig en kon de inpoldering worden voltooid. Het nieuw gewonnen land lag ongeveer 3,5 meter onder zeeniveau.
Boerderijen en herenhuizen
Nadat de Beemster was drooggemaakt werd het land opgedeeld in percelen. Zo ontstond een schaakbordpatroon waarin weilanden, boerderijen en dorpen gelijkmatig lagen verspreid over de polder. Het wegennet en de kanalen in de polder liepen parallel van noord naar zuid en van oost naar west, en langs de kruisingen was ruimte voor gebouwen. De korte kanten van de percelen werden met elkaar verbonden door afwateringskanalen en toegangswegen.
Rond het jaar 1000 nam de agrarische kolonisatie en ontginning van Nederland toe. Dat ging gepaard met de aanleg van een dijkenstelsel dat het land moest beschermen tegen de zee. Desondanks waren catastrofale overstromingen aan de orde van de dag. Het schilderij hierboven is een weergave van de Sint-Elisabethsvloed uit 1421, die in Zeeland en Holland zeker tweeduizend doden veroorzaakte.
Langs de contouren van het oude meer werd een dijk aangelegd. Aan de buitenzijde daarvan kwam een kanaal, de Beemsterringvaart, dat de nieuwe polder omsloot en werden verhoogde wegen gebouwd waarlangs rijen met bomen werden geplant. De bodem van de nieuwe percelen bestond uit mineraalrijke klei die extreem vruchtbaar bleek te zijn. Het land werd verpacht aan boeren, maar ook bouwden rijke kooplieden er luxe buitenverblijven met grote tuinen om te ontsnappen aan de drukte en de vervuiling in de grote steden. Halverwege de zeventiende eeuw waren er al vijftig van zulke buitenverblijven gebouwd in de Beemster.
Een enorm weiland
Al snel werd het polderlandschap gekenmerkt door de zogenoemde stolpboerderijen. Deze opvallende bouwwerken werden voor het eerst gebouwd in de zestiende eeuw en zijn te herkennen aan hun piramidevormige daken, waaronder graan en hooi zo hoog en droog mogelijk werden bewaard. De stolpboerderijen bestonden uit een kleine woning en de stal op de begane grond.
Toch werd er maar weinig graan opgeslagen onder de stolpen; hoewel er in de eerste jaren na de drooglegging enkele goede oogsten werden behaald, bleek de bodem te vochtig voor de opslag van graan. Sindsdien wordt de polder vooral gebruikt als veeteeltgebied waar zuivel wordt geproduceerd. Zo is de Beemsterkaas bekend in de wijde omgeving.
Na vierhonderd jaar sieren landbouwgrond en vee nog steeds het beeld van de Beemster. In 1999 werd de polder door Unesco uitgeroepen tot werelderfgoed.
